İş hayatımın ilk 4 yılında (2015–17 TÜBİTAK | 2017–19 ÖZEM Akademi) parça başı (freelance) iş yapardım. Yaklaşık 4 yıldır (2019+) ise aylık sabit maaşla çalışıyorum.
Freelance iş yaptığım dönemde yaptığım iş ve verdiğim hizmet kadar para kazanırdım. Sert ve rekabetçi bir ekosistemde ayakta kalmak kolay değildi, agresif bir performans sergilemek ‘zorunlu’ydu.
Aylık sabit maaşla çalıştığım periyota ilişkin içgörü yaptığımda freelance deneyiminin kalıntılarını taşıdığımı gözlemliyorum. Hâlâ o agresif iştahla, ‘köftesiz’ kalmamak için ‘ekmek’ sunuyorum. Bunun olumlu ve olumsuz pek çok yani var, benzer geçişler yapan profesyoneller de kendilerinde bu durumu sezeceklerdir.
‘İyi’si ‘kötü’sü tartışılır fakat davranış örüntüleri arasındaki bu farklılık temel olarak ‘pekiştirme tarifeleri’nde yatıyor.
Öğrenme psikolojisi alanyazını bize 2x2'lik matrise oturan 4 temel pekiştirme tarifesi olduğunu söyler.
1. Sabit Tarifeler
1.1. Sabit Aralıklı Tarife
Sabit aralıklı tarifelerin (Fixed Interval) belirleyici özelliği, istenen davranış gerçekleşse de gerçekleşmese de hedef zaman tamamlandığı takdirde organizmaya pekiştireç sunulmasıdır. Her ayın 15'inde yatan aylık ücret performanstan -hiçbir şekilde- etkilenmiyorsa bu proses bir sabit aralıklı tarife örneğidir.
1.2. Sabit Oranlı Tarife
Sabit oranlı tarifelerin (Fixed Ratio) belirleyici özelliği, istenen davranış her gerçekleştiğinde herhangi bir zaman kısıtlılığı bulunmaksızın organizmaya pekiştireç sunulmasıdır. Upworks’te iş yapan ve yaptığı işten alacağı ücreti temin etmek için herhangi bir beklemeye maruz kalmayan geliştiricinin aldığı ücret bir sabit oranlı tarife örneğidir. (Dikkat: Buradaki zaman ‘deadline’ değildir. Deadline’a uymak aksiyonun primer bir ögesidir.
2. Değişken Tarifeler
2.1. Değişken Aralıklı Tarife
Değişken aralıklı tarifelerin (Variable Interval) belirleyici özelliği organizmanın yordayabilmesinin mümkün olmadığı zamansal periyodlarda sunulan pekiştireçtir. Organizmanın gerçekleştirdiği davranıştan bağımsız olmasıyla karakterize olan aralıklı tarifelerin ‘değişken’ olanı, hangi davranış neticesinde pekiştirildiği noktasında şüphe oluşturması sebebiyle organizmada kalıcı davranış değişikliği gerçekleştirmek noktasında çok da başarılı değildir. Aynı zamanda pekiştireçin yanlış davranışla ilişkilendirilmesi gibi bir risk barındırmaktadır.
2.2. Değişken Oranlı Tarife
Değişken oranlı tarifelerin (Variable Ratio) ise organizmanın gerçekleştirdiği N tane hedef davranış neticesinde sunulan pekiştireçle karakterizedir ve ‘değişken’ olmasından anlaşılacağı üzere N sayısı yordanamayacak şekilde değişmektedir. Değişken aralıklı tarifeye benzer şekilde risklere haiz olan değişken oranlı tarife kullanılarak kalıcı hedef davranış değişikliği oluşturma ihtimalinin düşük olduğu bilinmektedir. Ek olarak, alanyazında ‘sönmeye karşı en dirençli tarife’nin değişken oranlı tarife olduğu da ifade edilmektedir.
